شاعر ایرانی با شهرتی جهانی
هنرمندیها : حکیم ابولفتح غیاث‌الدین عمر ابن ابراهیم خیام یکی‌از چهرهای درخشان علم و ادب ایران و از دانشمندان کم‌نظیر این سرزمین است که در دوره سلجوقیان ظهور نمود.
برخی گفته‌اند زادگاه این حکیم بزرگ شهر نیشابور و تاریخ تولدش در حدود ۴۰۷ هجری و تاریخ وفاتش در سال ۵۱۷ هجری قمری است و در جوار بقعه امامزاده محمد محروق در نزدیکی نیشابور مدفون است.
خیام فیلسوف و ریاضی‌دان و احتمالاً شاعر بوده است و شهرت جهانی دارد؛ اما متاسفانه شهرت خیام به اشعار منسوب به اوست نه به فلسفه و ریاضیات، مخصوصاً ریاضیات که ارزش فراموش‌ناشدنی در این فنون داشته است.
اشعار منسوب به خیام که اکثریت قریب به اتفاق آنها از خود او نیست، به او چهرهای داده کاملاً مغایر با چهره واقعی او، یعنی چهره یک انسان شکاک پوچ‌گرای دم غنیمت‌شمار غیر مسئول.
شاعری انگلیسی به نام فیتزجرالد که رباعیات او را بنابر گفته آقای تقیزاده گاهی با تحریف و تغییر معنی به زبانی فصیح به شعر ترجمه کرده بیش‌از هر کس دیگر موجب این شهرت کاذب شده است.
از خیام برخی رسالات فلسفی باقی مانده که طرز تفکر او را روشن میسازد، یکی رساله‌ای است به نام «کون و تکلیف» که در پاسخ سؤال ابونصر محمدبن عبدالرحیم نسوی، قاضی نواحی فارس است.وی از خیام درباره حکمت خلقت و غرض آفرینش و هم درباره فلسفه عبادت سؤال کرده است و ضمناً ابیاتی در مدح خیام سروده است.
وی یکی‌از شاگردان با استعداد امام موفق و با حسن طوسی و حسن صباح هم‌درس بوده است که پرورش‌یافتگان این معلم به مقام بلند می‌رسیدند. و چون این سه تن در میان شاگردان امام موفق از استعداد بالایی برخوردار بوده‌اند پیش‌بینی می‌کردند احتمالاً یکی‌از ایشان به مقام دیوانی برسند بنابر همین اساس با هم عهد و پیمان می‌بندند که هر یک به مقامی رسیدند دیگران را یاری دهند تا این‌که حسن طوسی در زمان سلطنت آلب‌ارسلان سلجوقی به وزارت و صدارت می‌رسد و از آنجا که آدمی فوق‌العاده با سیاست و کیاست بوده با تدابیر وی پادشاه ایران در جنگ با رومیان پیروز می‌گردد و بدین جهت او را در تاریخ آلب‌ارسلان رومی خوانده‌اند و حسن طوسی با لقب خواجه نظام‌الملک با خدمات ارزنده‌ای که داشت در تاریخ ایران مشهور است.
بعداً در زمان ملکشاه سلجوقی فرزند آلب‌ارسلان فراغتی پیش آمده بود، حکیم عمر خیام و حسن صباح به اتفاق به ملاقات خواجه نطام‌المک بنا به عهد دوران شباب می‌روند و خواجه نیز با بزرگواری ذاتی خویش به عهد خود وفا نموده و مقدم ایشان را گرامی داشته و به گرمی می‌پذیرد، حسن صباح را یک کرسی از وزارت واگذار می‌نماید.
اما از آنجا که حکیم عمر خیام اهل علم بود و در بیشتر علوم زمان خویش مانند ستاره‌شناسی و فلسفه و فقه و ریاضیات زبردستی خاصی داشت چنان‌که یکی‌از اعیان منجمان ملکشاه بود که به همراه هفت تن دیگر به تغییر و اصلاح تقویم معروف جلالی پرداخت و به میل خود تن به کارهای دولتی نداد و فقط از خواجه تقاضا کرد که مختصری برای او مقرر دارد و به همین اندازه اکتفا نمود و از علم به کار دیگر نپرداخت.
رباعیات خیام بعضاً موجب سوء تعبیرهای غیر قابل قبولی از شخصیت وی شده است. این رباعیات بحث و اختلاف نظر میان تحلیل‌گران اندیشه خیام را شدت بخشیده است. برخی برای بیان اندیشه او تنها به ظاهر رباعیات او بسنده کرده‌اند، در حالی‌که برخی دیگر بر این باورند که اندیشه‌های واقعی خیام عمیق‌تر از آن است که صرفاً با تفسیر ظاهری شعر او قابل بیان باشد.
خیام در زادگاه خود نیشابور درگذشت و در امامزاده محروق به خاک سپرده شد. تاریخ وفات او را نیز بین سال‌های ۵۱۵ تا ۵۲۵ هـ .ق آورده‌اند. بنای فعلی آرامگاه او در ۱۳۱۳هـ .ش توسط انجمن آثار ملی سابق (انجمن آثار و مفاخر کنونی) بنا شد.
خیام در طول حیات پُربار خود آثار علمی و ادبی بسیاری تالیف نمود که معروف‌ترین آنها هفده رساله و کتاب است که از جمله آنها می‌توان به «رسالة فی براهین‌الجبر و المقابله» (به زبان عربی) که به وسیله دکتر غلامحسین مصاحب منتشر شد، «رسالة کون و تکلیف» (به زبان عربی) درباره حکمت خالق در خلق عالم و حکمت تکلیف که خیام آن‌را در پاسخ پرسش امام ابونصر محمد بن ابراهیم نسوی در ۴۷۳ هـ .ق نوشت، رساله‌ای در شرح مشکلات کتاب «مصادرات» اقلیدس که در ۱۳۱۴ هـ .ش به اهتمام دکتر تقی ارانی به چاپ رسید، «رساله روضة‌القلوب در کلیات وجود»، «رسالة ضیاء العقلی» در حکمت (به زبان عربی)، «رساله میزان‌الحکمه»، «رساله‌ای در صورت و تضاد»، «ترجمه فارسی خطبه ابن‌سینا در توحید»، «رساله‌ای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعب»، «رساله مشکلات ایجاب»، «رساله‌ای در طبیعیات»، «رساله‌ای در تعیین مقدار بیان زیج ملکشاهی»، «رساله نظام‌الملک در بیان حکومت»، «رساله لوازم‌الاکمنه»، «اشعار» (به زبان عربی)، «نوروزنامه»، «رباعیات فارسی»، «عیون‌الحکمه»، «رساله معراجیه»، «رساله در علم کلیات»، «سلسلة‌الترتیب» و «رساله در تحقیق معنی وجود» اشاره کرد.